พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๕ ทรงกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ตั้งโรงเรียนหลวง ขึ้นในพระบรมมหาราชวัง เมื่อ พ.ศ. ๒๔๑๔ โดยจัดคนในกรมพระอาลักษณ์แต่งตั้งให้เป็นขุนนางสำหรับเป็นครูสอนหนังสือไทย สอนคิดเลข และขนมธรรมเนียนราชการสอนให้กับบุตรหลานของเจ้านาย ข้าราชการ ที่ถวายตัวรับใช้ราชการใน กรมมหาดเล็ก เมื่อเรียนรู้หนังสือไทยแล้ว พระองค์จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ตั้งโรงเรียนสอนภาษาอังกฤษขึ้นที่ตึกริมประตูพิมานชัยศรี เพื่อบุตรหลานของเจ้านายและข้าราชการจะได้มีความรู้สูงขึ้น
"เจ้านายราชตระกูล ตั้งลูกฉันเป็นต้นลงไป ตลอดจนถึงราษฎรที่ต่ำที่สุดจะได้ให้มีโอกาศเล่าเยนได้เสมอกัน ไม่ว่าเจ้า ว่าขุนนาง ว่าไพร่ เพราะฉะนั้น จึงขอบอกได้ว่า การเล่าเรียนในบ้านเมืองเรานี้ จะเป็นข้อสำคัญที่หนึ่งซึ่งฉันจะอุตสาห์จัดขึ้นให้เจริญจงได้"
การจัดการศึกษาสำหรับประชาชนนั้น ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้พระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์เจ้าดิศวรกุมารจัดการตั้งโรงเรียนขึ้นที่วัด ซึ่งใช้ศาลาวัดเป็นที่เรียนและพระสงฆ์เป็นครูสอน โดยเริ่มที่โรงเรียนวัดมหรรณพาราม ตำบลเสาชิงช้า เป็นโรงเรียนหลวงแห่งแรก สำหรับสอนบุตรหลานของประชาชน และทรงให้ สมเด็จพระมหาสมณเจ้ากรมพระยาวชิรญาณวโรรส สมเด็จพระสังฆราชเจ้า เป็นองค์ประธาน จัดวัดเป็นโรงเรียนทั่วราชอาณาจักร ต่อมา พ.ศ.๒๔๓๐ ได้ตั้ง กรมศึกษาธิการ เพื่อจัดการเล่าเรียนทั้งปวง
ต่อมาในปี พ.ศ.๒๔๔๕ พระอมรโมฬีได้ทำรายงาน กราบทูลพระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นวชิรญาณวโรรส เพื่อรับทราบถึงการศึกษาที่เมืองนครชัยศรี ดังนี้
"ที่พักวัดเกาะ
วันที่ ๒๑ พฤษภาคม รัตนโกสินทร์ ๑๒๑
เกล้ากระหม่อมพระอมรโมฬีขอประธานกราบทูลพระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นวชิรณาณวโรรส ทรงทราบ ฝ่าพระบาท
ด้วยวันที่ ๑๑ เมษายน ร.ศ.๑๒๑ เกล้ากระหม่อมได้จัดการสอบความรู้นักเรียนที่โรงเรียนวัดคงคาราม เมืองนครไชยศรี มีนักเรียนเข้าสอบไล่ชั้น ๓,๓ โรงเรียน คือ โรงเรียนวัดพระปฐมเจดีย์ มีนักเรียนเข้า ๗ คน ได้ ๕ คน ตก ๒ คน โรงเรียนวัดคงคาราม มีนักเรียนเข้า ๗ คน ได้ ๒ คน ตก ๕ คน โรงเรียนวัดพะเนียงแตก มีนักเรียนเข้า ๙ คน ได้ ๑ คน ตก ๘ คน ชั้น๒ มีนักเรียนเข้าสอบไล่ ๒ โรงเรียน คือโรงเรียนพระปฐมเจดีย์ มีนักเรียนเข้า ๙ คน ได้ ๓ คน ตก ๖ คน โรงเรียนวัดคงคาราม มีนักเรียนเข้า ๕ คน ตกทั้งหมด
วันที่ ๑๓ เมษายน ร.ศ.๑๒๑ ได้จัดการสอบความรู้นักเรียนที่โรงเรียนวัดสรรเพชญ มีนักเรียนเข้าสอบไล่ชั้น ๓, ๒ โรงเรียน คือ โรงเรียนวัดสรรเพชญ มีนักเรียนเข้า ๗ คน ได้ ๔ คน ตก ๓ คน โรงเรียนวัดหนองแขมมีนักเรียนเข้า ๑๑ คน ได้ ๖ คน ตก ๕ คน
รวมในเมืองนี้มีนักเรียนเข้าสอบไล่ชั้น ๓ , ๔๒ คน ได้ ๑๘ คน ตก ๒๔ คน ชั้น ๒ มีนักเรียนเข้า ๑๔ คน ได้ ๓ คน ตก ๑๑ คน
ควรมิควรแล้วแต่จะโปรด
พระอมรโมฬี"